ژوبین رها

واژه «نقد»، در معادل واژه فرانسوی «Critique»¹ واژه ایست حاصل دنیای مدرن، دنیایی که انسان را محوریتش قرار داد، یعنی همان دنیایی که بر مبنای «بودن» انسان در نتیجه «فکر کردنش» بنیان نهاده شد، و این چنین انسان را به سمت حرکت در جهت احقاق حقوقش سوق داد. معنایی که امروزه از واژه فرانسوی «critique» برداشت می شود حاصل جنبش «روشن گری»² قرن هیجدهم در اروپا و آمریکاست، جنبش فرهنگی روشن فکران آن زمان، به هدف بازسازی جامعه و بالا بردن آگاهی آن، در مقابل خرافه گرایی که موفق شد با ارتقا علم و دانش و تبادلات روشن فکرانه، استقلال و سعادت بشری را از سیاست جدا کند. «critique» به معنای روش منظم و سیستماتیک تحلیل یک نوشتار و یا مبحث گفتاریست. نقد، به باور عموم، غالبا بعنوان یافته های غلط و یا قضاوت منفی شناخته می شود، اما همچنین می تواند به تشخیص شایستگی ها هم بپردازد. در متون کلاسیک فلسفی، نقد، تمرین علمی شک نیز معنا می شود. اما معنای معاصرش بسیار تحت تاثیر نقد «عصر روشن گری»³ از تعصب و قدرت است. بنظر می رسد معادل «نقد» برای واژه «critique» هم حاصل مراودات زبانی چند دهه اخیر جامعه ما با غرب باشد، جالب است که از واژه «نقد» نه در فرهنگنامه معین، و نه در لغتنامه دهخدا بدین معنا یادی نشده است؛ گرچه واژه «انتقاد» در لغتنامه دهخدا به معنی «سره کردن» و تشخیص درست از غلط آورده شده است. اما واژه «انتقاد» را، نمی توان معادلی برای واژه «نقد» در نظر گرفت. بنابراین طبیعیست که برای رسیدن به درک درستی از تعریف واژه «نقد» بایستی به ریشه آن در زبان مبدایی که این واژه در فارسی بعنوان معادلش تعریف شده رجوع کرد. «criticism» هم در فارسی همان نقد معنا می شود، در حالی که برخی فیلسوفان غربی معتقدند که «criticism» نقد هنر و ادبیات است که در واقع اقتباس و رشد آن دو بحساب می آید و «critique» معادلش در همه زمینه ها؛ یعنی می توان این واژه را حتی به یک گفتگوی دوستانه در مترو، یا کامنت های یک پست در یک کمپین فیس بوکی هم اشاعه داد. در اینجا قرار نیست بیشتر از این وارد بحث تعریف نقد شویم، همانقدر که تعریفی از نقد، آن هم نه همه جانبه، بلکه فقط در راستای اهداف مقاله ارائه شود، این نوشتار را کفایت می کند. در این مقاله به نقد «ناهنجاری ها» و «بداخلاقی ها»ی دنیای نقد در جامعه امروز خومان خواهیم پرداخت، آنچه که در جامعه کوچکتری مانند اقلیت دگرباش هم بعنوان جزیی از جامعه ایرانی امروز، بنظر نگارنده بوضوح قابل رویت است.

امروزه نقد به عنوان بحث و گفتگوی نوشتاری و گفتاری پذیرفته شده است. «مباحثه» به عنوان معادل واژه انگلیسی «debate» (و نه به معنای اصطلاحی رایج آن در حوزه علمیه)، یک پدیده علمی با تعاریف و شاخصه های مخصوص پدیده های آکادمیک می باشد. در مباحثه، چه در حالت نوشتاری و چه در حالت گفتاری، یکی از مهمترین اصول احترام گذاشتن به شخصیت مقابل است. یقینا چنین قیدی دست «منتقد» را تا حدودی می بندد، اما بی احترامی بدون شک هر نوشتاری را از چارچوب های آکادمیک، بر اساس ساختارهای تعریف شده آن، گذشته از معیارهای اخلاقی، خارج می کند؛ گرچه بنظر می رسد یکی از مشکلات نقد در جامعه ما همین حد و مرزهای بی احترامی باشد. فارغ از هرگونه تفکر سیاسی، و در توجه به روابط اجتماعی، و نگاهی به بحث های اندیشه ای، بنظر می رسد که هم از یک طرف ما توانایی فراوانی در پیوند کوچکترین برنتابیدن ها به ورطه «بی احترامی» داریم؛ هم از طرف دیگر گاهی پا را محکم بر تمام مرز بندی های اخلاقی می گذاریم در حالیکه انتظار «احترام متقابل» داریم. مصداق های چنین رفتارهایی را می توان در نگاهی به شبکه های اجتماعی، که تقاطع آزادانه ای برای برخورد اندیشه های متفاوت است، مثلا در یک گروه یا کمپینی که به مسائل دگرباشان می پردازد، براحتی پیدا کرد.

یکی دیگر از شرایط مباحثه این است که هر حرف و سخنی در این بین، یا برای پر و بال بخشیدن به نظریه ای که مطرح کرده ایم باشد، یا به منظور رد نظریه طرف مقابل؛ و هر آنچه از این قاعده خارج شود، خارج از بحث اخلاق در مباحثه، اصول آکادمیک آن را زیر پا گذاشته و در نتیجه مباحثه را از پدیده ای مفید به بحثی فرسایشی و با جدال و حتی گه گاه هم همراه با دلخوری تبدیل می کند. متاسفانه یکی از رایج ترین بداخلاقی های نقد در جامعه امروز ما، زیر سوال بردن شخصیت منتقد، از طریق وارد کردن تهمت های مختلف و یا افشای اطلاعات خصوصی زندگی او می باشد. چنین رفتاری نه فقط در سطوح بالای جامعه ما دیده می شود، که اگر کمی منصفانه روابط بین مردم و مردم، دوستان و دوستان، همکاران و همکاران و یا تقابل اندیشه ها در بین دو گروه فکری و یا حتی در خود یک گروه، مانند اقلیت دگرباشان، را به قضاوت بنشینیم، براحتی می توانیم نمونه هایی از آن را بیابیم. صحبت به میان آوردن از مشکل اعتیاد فردی که نظرش چندین درجه با نظر ما زاویه گرفته، حتی اگر هم واقعیت داشته باشد، تا جایی که از لحاظ علمی بر موضوع مورد بحث تاثیر نمی گذارد، خودروی شما را از خط کشی های اطراف جاده مباحثه خارج می کند. چنین مجادله هایی، چه راست چه دروغ، در علم نقد بعنوان یک مباحثه، «مغلطه» یا «Sophisme» نامیده میشود، به معنی «جدلی با ظاهری فریبنده بمنظور منحرف کردن فرد». در ساختار آکادمیک نقد، زیرپا گذاشتن احترام طرف مقابل هم، حتی بدون درنظر گرفتن اخلاقیات، یقینا نوعی مغلطه بحساب می آید. همچنین برچسب بی احترامی زدن بر هر سخنی که بر تابیده نمی شود هم در همین دسته ناهنجاری های نقد قرار می گیرد. مرز احترام و بی احترامی را اخلاق مشخص می کند.

«اخلاق»⁴ در فلسفه مبحثی دیرینه و بسیار چالش برانگیز بوده و همچنان می باشد. فیلسوفان زیادی در طول تاریخ در این باره به بحث پرداخته اند. برخی معتقدند «اخلاق» در یک عمل، بر اساس نیت انجامش سنجیده می شود، برخی سنجش های علمی برای آن تعریف می کنند، برخی نظریه های هندو، میزان شادی که خلق می شود را معیار اخلاق و بد اخلاقی تعریف کرده اند، برخی نظریه های دیگر میزان مشارکت آن در هارمونی و نظم جامعه را؛ اما مشخصا در این نوشتار مجال پرداختن به آنها نیست. قصد من در اینجا نه تعریف یک معیار برای اخلاق است، به هر کدام از نظریه های فوق، یا حتی نظریه ای دیگر که معتقد باشیم، یقینا بایستی به میزانی برای تعریف اخلاق پایبند باشیم، که مسلما برای نقد هم کاربرد خواهد داشت. بنابراین معیارهای نظریه ای که اخلاق را برای ما تعریف می کند، حتی اگر نظریه پردازش خودمان باشیم، بایستی جلوی بداخلاقی هایمان را در مباحثه بگیرد؛ که شاید بهترین وسیله سنجشش هم «وجدان خودمان» باشد. مرز احترام و بی احترامی را هم همان معیارها برایمان تعریف می کند. اما اگر بتوان یک معیار مشترک در میان تمام این نظریات یافت، آن «راستگویی» خواهد بود، پس پافشاری بر نظر خویش، وقتی در درون حس می کنیم که نقد طرف مقابل صحیح و منطقیست، یک بداخلاقیست، چراکه برخلاف راستگوییست. باز هم متاسفانه چنین بداخلاقی بوفور در مباحثات جامعه ما قابل رویت است. جامعه ای رو به انحطاط می رود که در آن ضد ارزش ها، ارزش می شوند؛ جامعه ای که در مباحثاتش راستگویی جمله «من در اینجا نظر تو را می پذیرم» به ضد ارزش «کم آوردن» بدل می گردد، یقینا نیاز به «خودبازنگری» دارد.

بعنوان خاتمه، نقد هم می تواند برنامه تلویزیونی در خصوص بحث نقاط ضعف و قوت یک فیلم سینمایی باشد، هم مقاله ای نوشتاری در به چالش کشیدن برنامه های اقتصادی یک سیاستمدار، و هم گفتگوی دوستانه جمعی از دوستان در خصوص عکسی در فیس بوک؛ که همه اینها مباحثه است، یک پدیده علمی مانند قانون جاذبه که ضوابط خاص خودش را دارد. تخطی از این شرایط در مباحثه، «ناهنجاری» و «بداخلاقی» نامیده می شود؛ ناهنجاری ها و بداخلاقی هایی که متاسفانه نه فقط در کل جامعه ما دیده می شود، که حتی در بین جامعه اقلیتی مانند دگرباشان که در شرایط دشوار امروز به اتحاد نیاز دارند هم دیده می شود، و بنظر می رسد چنان به سرعت روند «استفاده مکرر تا عادی شدن» را طی می کنند که در حال تبدیل شدن به «هنجار» هستند. آیا وقت آن نرسیده که ما هم بیاموزیم در مراحل ثبت نام برای عضویت در یک سایت، گزینه «من این قوانین را مطالعه کردم و قبول دارم» نه برای اذیت کردن من و شما، بصورت پیش فرض انتخاب نشده است؛ که برای این است که پیش از وارد شدن در پدیده ای، شرایطش را مطالعه کنیم و قوانین حرکت مهره هایش را بیاموزیم؟

پانویسها

1: با واژه «Critic» به معنی «منتقد» اشتباه نشود

2: «Enlightment»

3: «“Age of Enlightenment

4: «Ethic»